Είχαν οι Αρχαίοι Έλληνες γάτες;

Η εικόνα ενός αρχαίου Έλληνα να χαϊδεύει μια γάτα σε μια αυλή λουσμένη στο φως του ήλιου ίσως μοιάζει ταιριαστή με τη σημερινή φαντασία, αλλά η αλήθεια είναι πολύ πιο περίπλοκη. Σε αντίθεση με την αρχαία Αίγυπτο, όπου οι γάτες θεωρούνταν ιερές και απεικονίζονταν παντού, στην Ελλάδα δεν είχαν πάντα περίοπτη θέση. Οι πρώτες αναφορές για γάτες στον ελλαδικό χώρο είναι σπάνιες και, κυρίως, μεταγενέστερες. Οι αρχαίοι Έλληνες φαίνεται πως είχαν εξοικειωθεί περισσότερο με τα κουνάβια, τις νυφίτσες και τις κουνάβοπληθείς μούσες της καθημερινότητας για την αντιμετώπιση των ποντικών και όχι με τις γάτες όπως τις γνωρίζουμε σήμερα.

Οι αρχαίοι συγγραφείς αποφεύγουν συστηματικά να αναφερθούν στη γάτα ως κατοικίδιο. Ο Ηρόδοτος, που έζησε τον 5ο αιώνα π.Χ., αναφέρεται εκτενώς στην αγάπη των Αιγυπτίων για τις γάτες και στο πώς τις θρηνούσαν σαν μέλη της οικογένειάς τους όταν πέθαιναν. Όμως σε κανένα σημείο δεν αφήνει να εννοηθεί ότι η γάτα είχε θέση στα ελληνικά σπίτια της εποχής του. Αντιθέτως, σε ελληνικά σπίτια απαντώνται συχνά άλλα ζώα: σκύλοι, που ήταν συνήθως φύλακες ή κυνηγετικοί, και μικρά σαρκοφάγα όπως οι ικτίνες και οι γαλές, που εξημερώνονταν για την προστασία από τα τρωκτικά.

Η πρώτη απεικόνιση γάτας σε ελληνική τέχνη είναι μεταγενέστερη, προερχόμενη από τη ρωμαϊκή εποχή και ιδίως από τον ελληνιστικό κόσμο της Αιγύπτου. Εκεί, η ελληνική επιρροή συνάντησε την αιγυπτιακή λατρεία των γατών και δημιούργησε έναν νέο πολιτισμικό συμβιβασμό. Στην Αλεξάνδρεια, που υπήρξε εστία της συγχώνευσης ελληνικών και αιγυπτιακών στοιχείων, οι γάτες εμφανίζονται σταδιακά ως κατοικίδια, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι κατέκτησαν αμέσως και τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο. Η Ελλάδα παρέμεινε για αρκετούς αιώνες μάλλον δύσπιστη απέναντι στις γάτες, καθώς τις θεωρούσαν απρόβλεπτες, απείθαρχες και ανεξάρτητες, χαρακτηριστικά που δεν ταίριαζαν με τα πρότυπα των εξημερωμένων ζώων εκείνης της εποχής.

Η εξημέρωση της γάτας στην Ελλάδα φαίνεται πως ήρθε αργά, σταδιακά, και κυρίως μέσω των ρωμαϊκών επαφών. Οι Ρωμαίοι, πιο ανοιχτοί στις πρακτικές των κατακτημένων λαών, υιοθέτησαν τη γάτα πιο εύκολα και τη μετέφεραν μαζί τους σε όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας. Έτσι, στην ύστερη αρχαιότητα και κυρίως στη ρωμαϊκή Ελλάδα, οι γάτες εμφανίζονται πλέον ως μέρος της καθημερινότητας. Χρησιμοποιούνται για τον έλεγχο των τρωκτικών και σταδιακά κερδίζουν θέση στις αυλές, στα σπίτια, ακόμη και στις αγορές.

Το ελληνικό λεξιλόγιο της εποχής είναι επίσης ενδεικτικό της καθυστερημένης υιοθέτησης της γάτας. Ο όρος “γάτα” (ή “γαλῆ”) χρησιμοποιείται εναλλάξ για διάφορα σαρκοφάγα ζώα, και μόνο σταδιακά αποκτά τη σημερινή του σημασία. Στην ελληνιστική εποχή και κυρίως στα ρωμαϊκά χρόνια, το όνομα σταθεροποιείται, και η εικόνα της γάτας γίνεται πιο συγκεκριμένη. Αλλά ακόμα και τότε, σπανίζουν οι φιλολογικές αναφορές στη γάτα ως ζώο με συναισθηματική σημασία. Δεν υπάρχουν, για παράδειγμα, ποιήματα ή επιτύμβιες στήλες για γάτες, ενώ σκύλοι και άλογα έχουν τέτοιες τιμές.

Σήμερα, το να βλέπει κανείς γάτες να περιφέρονται στις γειτονιές της Αθήνας ή να κοιμούνται πάνω σε αρχαίες κολώνες προκαλεί την εντύπωση ότι υπήρξαν πάντα εκεί. Όμως η σχέση του Έλληνα με τη γάτα είναι αποτέλεσμα πολλών πολιτισμικών μεταλλάξεων και επιρροών, και όχι εγχώριας λατρείας ή παλαιάς παράδοσης. Από απρόσκλητη ξένη των αιγυπτιακών λιμανιών, η γάτα κατέκτησε σταδιακά το ελληνικό σπίτι, αλλά όχι με τον ρυθμό ή τη θέρμη που συνέβη αυτό σε άλλους πολιτισμούς της αρχαιότητας. Αν η Αίγυπτος τη θεοποίησε, η Ελλάδα την ανέχθηκε αρχικά και τη δέχθηκε πολύ αργότερα.