Πριν υπάρξει η νοηματική, πώς συνενοούνταν οι κωφοί;

Σήμερα, η νοηματική γλώσσα αναγνωρίζεται ως πλήρης, ανεξάρτητη γλώσσα, με δική της σύνταξη, γραμματική και λεξιλόγιο. Όμως πώς επικοινωνούσαν οι κωφοί άνθρωποι πριν δημιουργηθεί η πρώτη επίσημη νοηματική; Τι γινόταν όταν η γλώσσα δεν υπήρχε ακόμα ως εργαλείο; Η απάντηση είναι εντυπωσιακή: την έφτιαχναν μόνοι τους.

Πολύ πριν από τα σχολεία για κωφούς και τις οργανωμένες κοινότητες, οι κωφοί χρησιμοποιούσαν αυθόρμητες χειρονομίες, μίμηση, εκφράσεις προσώπου και κινήσεις του σώματος. Οι οικογένειες, ιδιαίτερα αν είχαν μόνο ένα μέλος με κώφωση, ανέπτυσσαν αυτό που οι ερευνητές σήμερα ονομάζουν “home sign”: ένα είδος “ιδιωτικής γλώσσας” βασισμένης σε νοήματα, που όμως δεν είχε πλήρη γραμματική.

Αλλά όταν οι κωφοί άνθρωποι συγκεντρώνονταν σε μεγαλύτερες κοινότητες, τα πράγματα άλλαζαν. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά παραδείγματα καταγράφηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες, στο νησί Μάρθας Βίνεγιαρντ, ήδη από το 17ο αιώνα. Εκεί, εξαιτίας ενός γονιδιακού χαρακτηριστικού, υπήρχε αυξημένη συχνότητα κώφωσης. Οι κάτοικοι —είτε ήταν κωφοί είτε ακούοντες— χρησιμοποιούσαν όλοι τη νοηματική καθημερινά, στο καφενείο, στην εκκλησία, στην αγορά. Ήταν μια κοινότητα όπου η κώφωση δεν θεωρούνταν αναπηρία, και η γλώσσα του σώματος ήταν το κοινό εργαλείο όλων.

Στην Ισπανία του 16ου αιώνα, οι μοναχοί παρατήρησαν πως παιδιά ευγενών που είχαν γεννηθεί κωφά μπορούσαν να διδαχθούν με κινήσεις των χεριών. Ήταν η πρώτη αναγνώριση πως ο νους των κωφών μπορούσε να λειτουργήσει ισάξια, αρκεί να βρεθεί η σωστή γλώσσα. Το 1755, στο Παρίσι, ο Abbé de l’Épée παρατήρησε ότι κωφά παιδιά επικοινωνούσαν ήδη μεταξύ τους με δικά τους νοήματα. Δεν τους δίδαξε “τη νοηματική” — την κατέγραψε και την οργάνωσε. Έτσι γεννήθηκε η πρώτη επίσημη μορφή νοηματικής γλώσσας.

Κάθε χώρα έχει τη δική της νοηματική. Δεν υπάρχει “μία” παγκόσμια γλώσσα των κωφών. Η Αμερικανική Νοηματική (ASL), για παράδειγμα, βασίστηκε μερικώς στη γαλλική, όχι στην αγγλική. Η Ελληνική Νοηματική έχει διαφορετικό σύστημα και ρίζες. Παράλληλα, φυλές ιθαγενών στην Αμερική είχαν αναπτύξει τις δικές τους νοηματικές, πολύ πριν εμφανιστεί η δυτική εκπαίδευση.

Η ανάγκη για επικοινωνία είναι πανίσχυρη. Οι άνθρωποι που δεν μπορούσαν να μιλήσουν με λέξεις, έχτισαν γλώσσες με τα χέρια και το σώμα τους. Το έκαναν ενστικτωδώς, οργανωμένα ή άναρχα, αλλά πάντα με σκοπό την κατανόηση. Η νοηματική δεν “εφευρέθηκε”. Ξεπήδησε από τη σιωπή, σαν φυσικό δικαίωμα στην επαφή.