Όντως έστελναν μηνύματα με καπνούς οι Ινδιάνοι ή έχουμε δει πολλά γουέστερν;

Η εικόνα είναι γνωστή: σε μια ατελείωτη πεδιάδα της Αμερικής, ένας Ινδιάνος ανεβαίνει σε λόφο, ανάβει φωτιά και με μια κουβέρτα ή ένα πανί στέλνει σύννεφα καπνού στον ουρανό. Από μακριά, μια άλλη φυλή διαβάζει το μήνυμα. Είναι σκηνή από δεκάδες γουέστερν, γεμάτη κινηματογραφική ένταση και μυστηριώδη κώδικα. Αλλά συνέβαινε αυτό στην πραγματικότητα ή είναι απλώς ένα εύρημα του Χόλιγουντ; Η απάντηση είναι πιο περίπλοκη και πιο ενδιαφέρουσα απ’ ό,τι νομίζουμε.

Οι αυτόχθονες φυλές της Βόρειας Αμερικής πράγματι χρησιμοποιούσαν καπνό για επικοινωνία, αλλά όχι με τον τρόπο που συχνά βλέπουμε στον κινηματογράφο. Τα λεγόμενα “smoke signals” ήταν μια μορφή οπτικής επικοινωνίας που βασιζόταν σε σύντομα, απλά σήματα, κατανοητά από όσους ανήκαν στην ίδια πολιτισμική περιοχή ή συμμαχία φυλών. Δεν υπήρχε ένας ενιαίος “κώδικας καπνού”, όπως φαντάζεται ο θεατής του σινεμά. Το μήνυμα ήταν συνήθως κάτι πολύ βασικό: “κίνδυνος”, “ερχόμαστε”, “είμαστε καλά” – μηνύματα επιβίωσης, όχι εκτενείς διάλογοι.

Οι φυλές της Μεγάλης Πεδιάδας, όπως οι Λακότα, οι Κρόου ή οι Σιου, χρησιμοποιούσαν καπνό όχι μόνο για επικοινωνία αλλά και για τελετουργικούς σκοπούς. Οι φωτιές με καπνό είχαν πνευματική σημασία. Ο καπνός ανέβαινε προς τον ουρανό σαν προσευχή, γινόταν συνδετικός κρίκος μεταξύ της γης και του κόσμου των πνευμάτων. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η χρήση καπνού για σήματα απέκτησε νόημα όχι μόνο πρακτικό αλλά και συμβολικό. Ο καπνός δεν ήταν απλώς εργαλείο, ήταν μήνυμα από μόνος του.

Ο τρόπος με τον οποίο παραγόταν ο καπνός δεν ήταν τυχαίος. Οι αυτόχθονες γνώριζαν ποια υλικά να χρησιμοποιήσουν για να δημιουργήσουν πυκνό, λευκό καπνό – ορατό από μεγάλη απόσταση. Υγρά φύλλα, φρέσκα χόρτα και συγκεκριμένοι τύποι ξύλου χρησιμοποιούνταν για να ελεγχθεί η πυκνότητα και το χρώμα. Το πανί ή η κουβέρτα χρησιμοποιούνταν για να διακόπτεται περιοδικά η ροή του καπνού και να σχηματίζονται παλμοί. Σε ένα περιβάλλον χωρίς τηλεπικοινωνίες, το να μπορείς να ειδοποιήσεις κάποιον που βρίσκεται δεκάδες χιλιόμετρα μακριά με έναν καθαρό ουρανό ήταν τεράστιο στρατηγικό πλεονέκτημα.

Εκτός από τους ιθαγενείς της Αμερικής, συστήματα επικοινωνίας με καπνό χρησιμοποιήθηκαν και αλλού. Οι Κινέζοι της δυναστείας Χαν, οι αρχαίοι Έλληνες φρυκτωροί, ακόμη και οι στρατοί της Αφρικής ή της Περσίας είχαν αναπτύξει μορφές οπτικής μετάδοσης σημάτων. Η ιδέα ότι ο καπνός μπορεί να λειτουργήσει ως μεταφορέας πληροφορίας είναι παγκόσμια, σχεδόν ενστικτώδης. Όμως στην αμερικανική φαντασία, οι Ινδιάνοι έμειναν συνδεδεμένοι με αυτή τη μορφή επικοινωνίας λόγω της αναπαράστασης τους στα γουέστερν. Το Χόλιγουντ απλοποίησε ένα πολύ πιο σύνθετο φαινόμενο, μετατρέποντάς το σε στερεότυπο.