Δημήτριος Κάππος – ένα όνομα που για τους περισσότερους παραμένει άγνωστο, παρά το τεράστιο έργο που άφησε. Ήταν ένας από τους κορυφαίους Έλληνες μαθηματικούς του 20ού αιώνα, μαθητής του μεγάλου Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, και συνδύασε μια σπουδαία επιστημονική πορεία με αφοσίωση στην εκπαίδευση. Η ζωή του εκτείνεται από μια μικρή κωμόπολη της Ελλάδας μέχρι τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου. Με πλούσιο και πολυδιάστατο έργο – από τη θεωρία πιθανοτήτων και την κβαντομηχανική ως τη θεμελίωση της σύγχρονης μαθηματικής παιδείας στην Ελλάδα – ο Κάππος αξίζει να μνημονεύεται ως ο άνθρωπος πίσω από τον επιστήμονα, που με πάθος και μεθοδικότητα υπηρέτησε τα μαθηματικά. Κι όμως, η συμβολή του έμεινε σχετικά στη σκιά, μια αδικία που αυτό το άρθρο φιλοδοξεί να φωτίσει.
Από το Λιδωρίκι στο Μόναχο: Τα πρώτα βήματα και η μαθητεία δίπλα στον Καραθεοδωρή
Ο Δημήτριος Ανδρέου Κάππος γεννήθηκε στο ορεινό Λιδωρίκι της Δωρίδας στις 27 Σεπτεμβρίου 1904. Από νωρίς ξεχώρισε στα γράμματα και σπούδασε μαθηματικά – ολοκλήρωσε τις πανεπιστημιακές του σπουδές τον Δεκέμβριο του 1927, οπότε και έλαβε το πτυχίο του μαθηματικού. Μετά την αποφοίτησή του, ξεκίνησε να εργάζεται ως καθηγητής μαθηματικών στη μέση εκπαίδευση. Διορίστηκε αρχικά στο Γυμνάσιο του Λιδωρικίου, στο χωριό του, κι αργότερα σε σχολεία της Θεσσαλονίκης. Εκείνα τα χρόνια απέκτησε πολύτιμη εμπειρία ως εκπαιδευτικός, όμως η δίψα του για γνώση και επιστημονική εξέλιξη τον οδήγησε σε μεγαλύτερες φιλοδοξίες.
Το 1932 ο Κάππος συμμετείχε σε πανελλήνιο διαγωνισμό του Υπουργείου Παιδείας για μετεκπαίδευση καθηγητών μαθηματικών στο εξωτερικό. Ήρθε πρώτος σε όλη την χώρα και κέρδισε υποτροφία. Έτσι, του δόθηκε η ευκαιρία να συνεχίσει τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, την περίοδο 1934-1938. Εκεί βρέθηκε στο ίδιο περιβάλλον με δύο εξέχουσες μορφές της επιστήμης: τον φυσικό Arnold Sommerfeld και τον μαθηματικό Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή.
Αρχικά, ο νεαρός Κάππος σχεδίαζε να ασχοληθεί με τη θεωρητική φυσική, έχοντας ισχυρό υπόβαθρο στη Μηχανική. Παρακολούθησε ενεργά το σεμινάριο του Sommerfeld, ακόμη και παρουσιάζοντας δικές του εργασίες πάνω στη θεωρία δυναμικού. Ο Sommerfeld εντυπωσιάστηκε από τον ταλαντούχο Έλληνα – ήδη τον γνώριζε μέσω ενός υφηγητή του που δίδασκε διανυσματική ανάλυση και είχε μεταφέρει στον Sommerfeld τα νέα για τον λαμπρό φοιτητή. Παρά τις ευκαιρίες στη φυσική, ο Κάππος σύντομα συνειδητοποίησε ότι η καρδιά του ανήκε στα ίδια τα μαθηματικά. Η επιστημονική μέθοδος της φυσικής δεν ήταν πάντα απόλυτα αυστηρή από μαθηματικής άποψης, κάτι που τον έκανε να νιώθει ότι η δική του κλίση βρισκόταν στην καθαρή μαθηματική σκέψη.
Έτσι, όταν ο Sommerfeld τον κάλεσε για να του προτείνει θέμα διδακτορικής διατριβής στη φυσική, ο Δημήτριος Κάππος πήρε μια τολμηρή απόφαση: ευγενικά αρνήθηκε την προσφορά του διάσημου καθηγητή. Αντί να ακολουθήσει την ασφαλή οδό υπό την εποπτεία του Sommerfeld, επέλεξε το άγνωστο μονοπάτι της καθαρής μαθηματικής έρευνας. Αυτή η επιλογή – να μην ακολουθήσει τον Sommerfeld – στάθηκε καθοριστική: ο Κάππος στράφηκε εξ ολοκλήρου στα μαθηματικά, αναζητώντας καθοδήγηση από τον σπουδαιότερο μαθηματικό που είχε η εποχή, τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή.
Ο Καραθεοδωρή, ήδη διάσημος παγκοσμίως, ήταν τότε καθηγητής στο Μόναχο. Η συνάντησή του με τον Κάππο υπήρξε μοιραία. Κοντά στον Καραθεοδωρή ο Κάππος μυήθηκε στα μυστικά της πρωτοποριακής μαθηματικής έρευνας. Ο νεαρός επιστήμονας απορροφούσε γνώση και μεθοδολογία: «Από τον Καραθεοδωρή έμαθα να εργάζομαι» θυμόταν αργότερα με ευγνωμοσύνη για τον μεγάλο του δάσκαλο. Πράγματι, η επίδραση του Καραθεοδωρή δεν περιορίστηκε στα πανεπιστημιακά μαθήματα. Ο Κάππος ήταν συχνός επισκέπτης στο σπίτι της οικογένειας Καραθεοδωρή και περπατούσε μαζί του συζητώντας ώρες ατελείωτες στον Αγγλικό Κήπο του Μονάχου. Σε αυτή την πνευματική ζύμωση οφείλει ο Κάππος τη διαμόρφωση του ως ώριμου μαθηματικού.
Κατά τα χρόνια παραμονής του στο Μόναχο, ο Κάππος εργάστηκε ερευνητικά σε διάφορους τομείς: στη θεωρία δυναμικών συστημάτων, στις πραγματικές συναρτήσεις και στον λογισμό των μεταβολών. Οι επιδόσεις του ήταν εξαιρετικές – τόσο που οι καθηγητές του, Καραθεοδωρή και Sommerfeld, τον πρότειναν επί διετία για τη σημαντική υποτροφία Alexander von Humboldt, αναγνωρίζοντας το σπάνιο ταλέντο του. Συνολικά, μαθήτευσε δίπλα στον Καραθεοδωρή για πέντε χρόνια (1934-1938), αποκτώντας διδακτορικό δίπλωμα στα μαθηματικά, και συνέχισε να διατηρεί στενή επικοινωνία με τον μέντορά του ακόμα και μετά την αποφοίτησή του.
Το 1938, λίγο πριν ξεσπάσει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Δημήτριος Κάππος επέστρεψε στην Ελλάδα ως διδάκτωρ πλέον των Μαθηματικών. Τα χρόνια που ακολούθησαν ήταν δύσκολα για τη χώρα, όμως εκείνος δεν ξέχασε ποτέ τις διδαχές του Καραθεοδωρή. Αρχικά εργάστηκε ξανά ως καθηγητής σε Γυμνάσιο και παράλληλα διετέλεσε για μικρό διάστημα βοηθός στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Ο πόλεμος και η Κατοχή ανέκοψαν προσωρινά τα πανεπιστημιακά του όνειρα, ωστόσο ο Κάππος συνέχισε να υπηρετεί την επιστήμη σιωπηλά, μαθαίνοντας στους μαθητές του μαθηματικά με το ίδιο πάθος και φλόγα όπως πριν.
Μετά τον πόλεμο, η ελληνική ακαδημαϊκή κοινότητα άρχισε να ανασυγκροτείται. Ο Κάππος, με το κύρος του διδακτορικού από τη Γερμανία και το ερευνητικό του έργο, βρέθηκε επιτέλους στη θέση που του άρμοζε: το 1952 εξελέγη στη Φυσικομαθηματική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ανέλαβε καθήκοντα ως έκτακτος εντεταλμένος καθηγητής στην Α’ έδρα Μαθηματικών, ενώ το 1956 εκλέχθηκε ομόφωνα ως τακτικός καθηγητής της ίδιας έδρας. Αυτή η εξέλιξη σηματοδότησε την έναρξη μιας νέας εποχής για τα μαθηματικά στην Ελλάδα. Ο Δημήτριος Κάππος, από το μικρό Λιδωρίκι, βρισκόταν τώρα ως πανεπιστημιακός δάσκαλος στην καρδιά της ακαδημαϊκής Αθήνας, έτοιμος να αφήσει το στίγμα του τόσο στην έρευνα όσο και στην εκπαίδευση.
Θεωρία πιθανοτήτων και κβαντομηχανική: το πολύπλευρο επιστημονικό έργο
Το επιστημονικό έργο του Κάππου υπήρξε πολύπλευρο και διεθνώς αναγνωρισμένο. Από τη μαθηματική ανάλυση έως τη θεωρία πιθανοτήτων και τις εφαρμογές στην κβαντομηχανική, η συνεισφορά του απλώνεται σε ευρύ φάσμα, γεγονός που του χάρισε κύρος πέρα από τα σύνορα της Ελλάδας. Ήδη από την περίοδο 1938-1960, οι ερευνητικές του εργασίες τράβηξαν την προσοχή διαπρεπών μαθηματικών διεθνώς, οι οποίοι έκαναν πολυάριθμες αναφορές στο έργο του. Ο ίδιος ο Κάππος, εσωστρεφής και αφοσιωμένος, δεν επιδίωξε τη δημοσιότητα – άφησε τις δημοσιεύσεις του να μιλούν γι’ αυτόν. Και πράγματι μίλησαν: σύντομα βρέθηκε να δέχεται προσκλήσεις από όλο τον κόσμο.
Ένας από τους σημαντικότερους τομείς όπου διακρίθηκε ήταν η θεωρία πιθανοτήτων. Τη δεκαετία του 1940, η θεμελίωση της πιθανότητας στηριζόταν στο μέτρο και τη θεωρία συνόλων κατά Kolmogorov – ένα έργο του 1933 που θεωρούνταν τότε απαραβίαστο δόγμα. Ο Κάππος όμως διέκρινε αδυναμίες και ελλείψεις σε αυτή τη θεμελίωση. Το 1950 δημοσίευσε μια θεμελιώδη μελέτη με τίτλο «Über die Unabhängigkeit in der Wahrscheinlichkeitstheorie» (“Περί της Ανεξαρτησίας στη Θεωρία Πιθανοτήτων”), όπου επεσήμανε αναλυτικά τα μειονεκτήματα της κλασικής, συνολοθεωρητικής θεμελίωσης του Kolmogorov. Ήταν μια τολμηρή κίνηση: να αμφισβητήσει τις βάσεις που είχε θέσει ο ίδιος ο Andrey Kolmogorov, ο πατέρας της σύγχρονης πιθανοθεωρίας.
Η ανταπόκριση ήρθε από τον πλέον αρμόδιο. Ο ίδιος ο Kolmogorov, την ίδια χρονιά (1950), δημοσίευσε εργασία με τίτλο «Algèbres des Boole métriques» όπου αναγνώρισε ευθέως τις ελλείψεις – ή όπως ο ίδιος τις αποκάλεσε, τα “σφάλματα” – της θεωρίας του. Επιπλέον, ο κορυφαίος Ρώσος μαθηματικός στήριξε την εναλλακτική, αλγεβρική θεμελίωση που πρότεινε ο Κάππος. Αυτός ο διάλογος ανάμεσα στον Κάππο και τον Kolmogorov αποτελεί ορόσημο: σπάνια ένας σχετικά νέος επιστήμονας επηρεάζει τόσο βαθιά τη σκέψη μιας διεθνούς αυθεντίας. Κι όμως, ο Κάππος το πέτυχε, διορθώνοντας τα θεμέλια της πιθανοθεωρίας προς μια πιο συνεπή και ολοκληρωμένη κατεύθυνση.
Η συνεισφορά του Κάππου στις πιθανότητες δεν περιορίστηκε σε θεωρητικό επίπεδο. Το τέλος της δεκαετίας του ’50 και η αρχή του ’60 τον βρήκαν να συγγράφει σημαντικά έργα που έτυχαν διεθνούς αναγνώρισης. Ο εκδοτικός κολοσσός Springer-Verlag ανέθεσε στον Κάππο να συγγράψει ένα εκτενές έργο πάνω στη θεωρία των πιθανοτήτων, εκτιμώντας τη σπουδαιότητα των ερευνών του. Παρά το βαρύ του πρόγραμμα στο Πανεπιστήμιο, ο Κάππος ανταποκρίθηκε: το 1960 εξέδωσε στη γερμανική γλώσσα το σύγγραμμα “Strukturtheorie der Wahrscheinlichkeitsfelder und -Räume” (“Θεωρία Δομής των Πιθανοθεωρητικών Πεδίων και Χώρων”). Το βιβλίο αυτό γρήγορα θεωρήθηκε κλασικό στο είδος του. Στο μεταξύ, την ίδια εποχή, ένα από τα βασικά ελληνόγλωσσα συγγράμματά του – ο “Απειροστικός Λογισμός” (ένας μνημειώδης τόμος που εξέδωσε το 1958) – προκάλεσε το ενδιαφέρον ακόμη και εκτός συνόρων: ο εκδοτικός οίκος Deutscher Verlag der Wissenschaften του Ανατολικού Βερολίνου ζήτησε να μεταφραστεί στα γερμανικά, εκτιμώντας ότι το περιεχόμενό του ήταν απόλυτα εναρμονισμένο με τις πιο σύγχρονες εξελίξεις της μαθηματικής επιστήμης. Δεν είναι μικρό πράγμα ένα ελληνικό πανεπιστημιακό σύγγραμμα να θεωρείται τόσο πρωτοποριακό, ώστε να μεταφραστεί για διεθνές κοινό – κι αυτό φανερώνει τη διορατικότητα και την ποιότητα του έργου του Κάππου.
Πέρα από τις κλασικές πιθανότητες, ο Δημήτριος Κάππος υπήρξε πρωτοπόρος σε έναν ακόμα πιο προχωρημένο τομέα: την πιθανότητα σε συνθήκες κβαντομηχανικής. Ερεύνησε και ανέπτυξε μια μη κλασική θεωρία πιθανοτήτων, όπου αντί για την κλασική λογική των Boolean αλγεβρών (που διέπει τα κλασικά γεγονότα), χρησιμοποιείται η λογική ενός κβαντικού μηχανικού συστήματος – δηλαδή η λογική των κλειστών υποχώρων ενός κατάλληλου χώρου Hilbert. Με απλά λόγια, ο Κάππος ασχολήθηκε με την “κβαντική λογική” και το πώς μπορούμε να ορίσουμε πιθανότητες όταν τα γεγονότα δεν υπακούν στην παραδοσιακή λογική, όπως συμβαίνει στον παράξενο μικρόκοσμο της κβαντομηχανικής. Το κίνητρο για αυτή την εναλλακτική θεώρηση ήταν ακριβώς τα παράδοξα και τα ανοιχτά προβλήματα της ίδιας της κβαντομηχανικής. Με το διεισδυτικό του πνεύμα, ο Κάππος θέλησε να δώσει στα μαθηματικά εργαλεία που να συμβαδίζουν με την πιο σύγχρονη φυσική.
Αυτές οι ιδέες απασχόλησαν τον Κάππο μέχρι τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Μάλιστα, το ύστατο έργο που επιμελήθηκε – και δυστυχώς δεν πρόλαβε να δει ολοκληρωμένο – ήταν ένα βιβλίο με τίτλο “Probabilistic Methods in Quantum Mechanics” (“Πιθανοτικές Μέθοδοι στην Κβαντομηχανική”). Στα μέσα της δεκαετίας του 1980, όντας πλέον ηλικιωμένος, βρισκόταν ξανά στο αγαπημένο του Μόναχο κοντά στην οικογένειά του, εργαζόμενος πυρετωδώς για να ολοκληρώσει αυτό το μνημειώδες σύγγραμμα. Τον χειμώνα του 1985, άφησε την τελευταία του πνοή στο Μόναχο, με την ικανοποίηση ότι μέχρι την ύστατη στιγμή πάλευε δημιουργικά με το αντικείμενό του. Έφυγε πλήρης ημερών σε ηλικία 81 ετών, έχοντας χαρίσει στην επιστήμη μια πλούσια πνευματική παρακαταθήκη.
Η διεθνής αναγνώριση του Κάππου δεν μετριέται μόνο με citations σε εργασίες και εκδόσεις βιβλίων. Μετά τη συνταξιοδότησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1970, η φήμη του ως διακεκριμένου μαθηματικού τον έκανε περιζήτητο ως επισκέπτη καθηγητή και ομιλητή ανά τον κόσμο. Δίδαξε ως visiting professor σε κορυφαία ιδρύματα του εξωτερικού: επιστρέφει στο Μόναχο ως προσκεκλημένος καθηγητής τόσο στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο (1970-71, 1975-76) όσο και στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου (1976-78), και στο Πανεπιστήμιο Στουτγάρδης (1972-73). Ακόμη, πραγματοποίησε μια σημαντική επίσκεψη διδασκαλίας στις Ηνωμένες Πολιτείες, στο Catholic University of America στην Ουάσιγκτον. Παράλληλα, έλαβε προσκλήσεις για διαλέξεις σε τρεις ηπείρους – από την Ευρώπη ως τη Βόρεια Αμερική: μίλησε στα πανεπιστήμια του Μονάχου, της Ερlangen, της Φρανκφούρτης, του Αμβούργου, της Στουτγάρδης και του Ανατολικού Βερολίνου, καθώς και στο Άαρχους της Δανίας. Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού έδωσε διαλέξεις σε φημισμένα ιδρύματα όπως το University of Maryland, το Caltech, το UCLA, το Berkeley, το Stanford, το University of Washington στο Σιάτλ, ενώ επισκέφθηκε και τον Καναδά μιλώντας στο University of British Columbia στο Βανκούβερ. Ελάχιστοι Έλληνες μαθηματικοί της γενιάς του είχαν τέτοιο εύρος διεθνών επαφών. Ο Κάππος, όμως, με την επιστημονική του ακτινοβολία, έγινε άτυπος πρεσβευτής των ελληνικών μαθηματικών στο εξωτερικό, μεταφέροντας το κύρος της χώρας μας στα πέρατα του ακαδημαϊκού κόσμου.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Κάππος δεν ήταν αποκομμένος σε κάποιο “γυάλινο πύργο” θεωρίας. Είχε βαθιά συναίσθηση των εξελίξεων της επιστήμης και πάντα αναζητούσε διάλογο. Ένα παράδειγμα είναι ότι διοργάνωσε ο ίδιος διεθνή συνέδρια στην Ελλάδα, φέρνοντας σε επαφή τη διεθνή κοινότητα με τους Έλληνες επιστήμονες. Συγκεκριμένα, στις αρχές της δεκαετίας του ’60 ανέλαβε την πρωτοβουλία να γίνει στην Αθήνα το διεθνές Symposium on Probability Methods in Analysis (Συμπόσιο Πιθανοτικών Μεθόδων στην Ανάλυση), διοργανώνοντας συναντήσεις το 1961, 1962 και 1963. Αργότερα, το 1966, το συμπόσιο αυτό επαναλήφθηκε στο Λουτράκι. Μέσα από αυτές τις εκδηλώσεις, ο Κάππος συνέβαλε στο να διαχυθούν οι νέες ιδέες και να αποκτήσει η Ελλάδα φωνή στο διεθνές μαθηματικό γίγνεσθαι. Δεν δίστασε επίσης να στηρίξει τα νέα πανεπιστήμια εντός Ελλάδας – δίδαξε στα πρώτα βήματα του Πανεπιστημίου Πατρών (1966-67) και αργότερα στο νεοσύστατο Πανεπιστήμιο Κρήτης (1978-79), βοηθώντας να ριζώσουν οι μαθηματικές σπουδές και πέρα από την Αθήνα.
Με όλα αυτά, το επιστημονικό προφίλ του Κάππου φανερώνει έναν άνθρωπο αφοσιωμένο στην έρευνα, αλλά ταυτόχρονα ανοικτό και επικοινωνιακό με τη μαθηματική κοινότητα. Έναν στοχαστή που συνδύαζε βάθος θεωρίας και πνεύμα πρωτοπορίας, χωρίς να φοβάται να αμφισβητήσει αυθεντίες όταν έβλεπε την ανάγκη (όπως έκανε με τον Kolmogorov), αλλά και χωρίς να διστάζει να μοιραστεί τη γνώση και να εμπνεύσει άλλους.
Στην υπηρεσία της μαθηματικής παιδείας: η κληρονομιά στην Ελλάδα
Πέρα από ερευνητής παγκόσμιας κλάσης, ο Δημήτριος Κάππος υπήρξε και θεμελιωτής της σύγχρονης μαθηματικής παιδείας στην Ελλάδα. Η συμβολή του εκτείνεται τόσο στην ανώτατη εκπαίδευση, διαμορφώνοντας μια νέα γενιά πανεπιστημιακών μαθηματικών, όσο και στη μέση εκπαίδευση, εκσυγχρονίζοντας τη διδασκαλία των μαθηματικών στα σχολεία. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι ο Κάππος “έφτιαξε σχολή” – κυριολεκτικά και μεταφορικά.
Στο πανεπιστήμιο, ως καθηγητής του Μαθηματικού Τμήματος του ΕΚΠΑ, ο Κάππος έγινε ο δημιουργός μιας νέας μαθηματικής σχολής. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1950, η ερευνητική μαθηματική κοινότητα στην Ελλάδα ήταν περιορισμένη. Ο Κάππος, με την εμπειρία και τις γνώσεις που έφερε από το εξωτερικό, καλλιέργησε ένα νέο κλίμα. Άρχισε να συγκεντρώνει γύρω του φιλόδοξους φοιτητές και νέους επιστήμονες, μεταδίδοντάς τους την αγάπη για την έρευνα. Το 1958 έκανε μια κίνηση ορόσημο: ίδρυσε το “Ανώτερο Φροντιστήριο”. Επρόκειτο για έναν προχωρημένο κύκλο μαθημάτων και σεμιναρίων – κάτι σαν άτυπο μεταπτυχιακό σχολείο – όπου απόφοιτοι και νέοι καθηγητές μπορούσαν να εμβαθύνουν σε σύγχρονα μαθηματικά θέματα. Το Ανώτερο Φροντιστήριο λειτούργησε ανελλιπώς από το 1958 έως το 1975, και υπήρξε τότε σχεδόν ο μοναδικός χώρος στην Ελλάδα όπου “καλλιεργήθηκε η μαθηματική επιστήμη” σε υψηλό επίπεδο. Εκεί μέσα μορφώθηκαν πολλοί από τους κατοπινούς καθηγητές των πανεπιστημίων, τόσο της χώρας μας όσο και του εξωτερικού. Ήταν, όπως λένε, ένα “φυτώριο” ταλέντων: από τις συναντήσεις αυτές προέκυψαν διδακτορικές διατριβές και πληθώρα δημοσιεύσεων, με τον Κάππο να καθοδηγεί μια ολόκληρη γενιά νέων μαθηματικών. Με το Φροντιστήριο αυτό, ο Κάππος ουσιαστικά δημιούργησε μια σύγχρονη ελληνική μαθηματική σχολή – μια κοινότητα με κοινές αναφορές και όραμα, που συνέχισε το έργο του και μετά τη δική του αποχώρηση.
Παράλληλα, ο Κάππος έδωσε μεγάλο βάρος στη συγγραφή ποιοτικών συγγραμμάτων για την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Τα προαναφερθέντα βιβλία του – όπως ο “Απειροστικός Λογισμός” (1958) και οι “Διαφορικαί Εξισώσεις” – έθεσαν νέα πρότυπα στην πανεπιστημιακή διδασκαλία, εισάγοντας μεθοδικά τις σύγχρονες μαθηματικές έννοιες. Είναι ενδεικτικό ότι στο μουσείο Καραθεοδωρή στην Κομοτηνή φυλάσσεται ένα αντίτυπο του “Απειροστικού Λογισμού” του Κάππου με μια συγκινητική αφιέρωση του συγγραφέα: «Τη ιερά σκιά του δασκάλου μου Κ. Καραθεοδωρή». Αυτή η αφιέρωση – “στη σεπτή σκιά του δασκάλου μου” – φανερώνει το σεβασμό και την ευγνωμοσύνη του Κάππου προς τον μέντορά του, και ταυτόχρονα περνά ως νήμα τη συνέχεια της μαθηματικής παιδείας: από τον Καραθεοδωρή στον Κάππο, κι από τον Κάππο στους μαθητές του.
Στη Μέση Εκπαίδευση, η σφραγίδα του Κάππου υπήρξε εξίσου σημαντική. Στις αρχές της δεκαετίας του ’60, η Ελλάδα επιχειρούσε να ανανεώσει τα σχολικά προγράμματα και βιβλία των μαθηματικών, ώστε να συμβαδίσουν με τις εξελίξεις (την εποχή του λεγόμενου “New Math” διεθνώς). Ο Κάππος ορίστηκε από το Υπουργείο Παιδείας ως μέλος της Επιτροπής για την πειραματική μελέτη και διδασκαλία των μαθηματικών στη Μέση Εκπαίδευση το 1962. Από αυτή τη συνεργασία προέκυψε η έκδοση τριών τόμων νέων βιβλίων μαθηματικών για τις τρεις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου. Τα βιβλία αυτά, στα οποία ο Κάππος είχε καθοριστική συμβολή, εισήγαγαν την αυστηρότητα της θεωρίας συνόλων και τις μοντέρνες έννοιες στη σχολική τάξη – μια πραγματική επανάσταση για τα δεδομένα της εποχής. Ο ίδιος ανέλαβε μάλιστα να επιμορφώσει τους εκπαιδευτικούς: το 1963 έδωσε σειρά μαθημάτων Μαθηματικής Λογικής σε σεμινάριο μετεκπαίδευσης καθηγητών μαθηματικών, μεταλαμπαδεύοντας στους μάχιμους δασκάλους τις βασικές έννοιες της σύγχρονης λογικής. Τα μαθήματα αυτά εκδόθηκαν αργότερα από το Υπουργείο με τον τίτλο “Βασικαί Έννοιαι της Μαθηματικής Λογικής”– ένα έργο που βοήθησε να μπει η λογική και η θεωρία συνόλων στο εκπαιδευτικό λεξιλόγιο των σχολείων μας. Επιπλέον, το 1968 ο Κάππος συμμετείχε στην κεντρική επιτροπή που κατάρτισε το νέο αναλυτικό πρόγραμμα μαθηματικών για τη Μέση Εκπαίδευση, διασφαλίζοντας ότι οι αλλαγές θα έχουν συνέχεια και συνοχή.
Όλη αυτή η δραστηριότητα καταδεικνύει ότι ο Δημήτριος Κάππος έβλεπε την επιστήμη όχι αποκομμένη από την κοινωνία, αλλά ως ζωντανό κομμάτι της. Δεν αρκέστηκε να παράγει μαθηματικά αποτελέσματα· φρόντισε αυτά να περάσουν στη διδασκαλία, να διαμορφώσουν νοοτροπίες, να εμπνεύσουν νεότερους. Οι φοιτητές που τον έζησαν στα πανεπιστημιακά έδρανα μιλούν για έναν καθηγητή με βαθιά κατανόηση, με οργανωμένη σκέψη και μεταδοτικότητα. “Άνοιξε το μυαλό μιας ολόκληρης γενιάς”, θα έλεγε κανείς, εισάγοντάς τους σε μια πιο αφηρημένη, αλλά και πιο όμορφη θεώρηση των μαθηματικών. Και ταυτόχρονα, ο μαθηματικός της πανεπιστημιούπολης δεν δίστασε να σκύψει πάνω και από τη σχολική τάξη, αντιλαμβανόμενος ότι η βάση μπαίνει από νωρίς. Η κληρονομιά του έτσι δεν είναι μόνο οι δημοσιεύσεις του, αλλά και οι άνθρωποι που διαμόρφωσε – οι μαθητές, οι φοιτητές, οι νέοι επιστήμονες που μέσω του έργου του και της διδασκαλίας του αγάπησαν τα μαθηματικά και προχώρησαν το πεδίο ακόμη πιο πέρα.
Γιατί σήμερα αξίζει να τον θυμόμαστε
Ο Δημήτριος Κάππος δεν ήταν μόνο ένας σπουδαίος μαθηματικός, ήταν ένας ακούραστος εργάτης της γνώσης. Η ζωή και το έργο του απλώνουν ρίζες σε τρεις ηπείρους, από τα χωριά της Ελλάδας μέχρι τα αμφιθέατρα της Αμερικής, κι από τις συναντήσεις με θρύλους όπως ο Καραθεοδωρή και ο Sommerfeld μέχρι τις αίθουσες όπου νέοι μαθητές μάθαιναν για πρώτη φορά τι θα πει σύνολο και απόδειξη. Κι όμως, η μορφή του έμεινε σχετικά αφανής, σκιασμένη ίσως από τη λάμψη των δασκάλων του ή των ξένων ομολόγων του. Είναι βαθιά άδικο ένας επιστήμονας με τέτοιο εκτόπισμα να μην είναι ευρύτερα γνωστός. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, αξίζει να θυμόμαστε τον Δημήτριο Κάππο γιατί το παράδειγμά του εμπνέει: μας διδάσκει τη σημασία του να ακολουθεί κανείς το πάθος του (όπως αυτός επέλεξε τα μαθηματικά αντί για τη βολική οδό στη φυσική), τη σημασία του να μοιράζεσαι τη γνώση (όπως αυτός μοιράστηκε απλόχερα με τους μαθητές και συναδέλφους του), και το ότι η πραγματική συνεισφορά συχνά δεν διαφημίζεται, αλλά είναι ανεκτίμητη.
Θυμόμαστε τον Δημήτριο Κάππο ως τον μαθητή του Καραθεοδωρή που έγραψε για την κβαντομηχανική, που ίδρυσε σχολές σκέψης και δίδαξε σε τρεις ηπείρους, έναν ταπεινό αλλά μεγαλειώδη θεράποντα της επιστήμης. Στην ιστορία των ελληνικών μαθηματικών, το όνομά του λάμπει σαν διακριτικό αλλά σταθερό αστέρι – και το φως του συνεχίζει να καθοδηγεί γενιές μαθητών και ερευνητών. Είναι στο χέρι μας να μην αφήσουμε αυτή τη λάμψη να θαμπώσει. Τιμώντας τη μνήμη του Δημήτριου Κάππου, τιμάμε την ίδια την αγάπη για τα μαθηματικά και την παιδεία, που είναι θεμέλια για το μέλλον μας.