200 Χρόνια Ελεύθερη Ελλάδα: Η Φιλική Εταιρεία και ο Αλέξανδρος Υψηλάντης

«200 Χρόνια Ελεύθερη Ελλάδα», μέρος 7ο, και πλέον οι βάσεις για την Ελληνική Επανάσταση κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έχουν μπει.

Ο Αδαμάντιος Κοραής θεωρούσε ότι δεν ήταν πρόσφορο το έδαφος, αφού προσδοκούσε σε εδραίωση της παιδείας και της μάθησης στις τάξεις των υπόδουλων Ελλήνων, όμως ο Ρήγας Φεραίος με τον πύρινο λόγο του και μία σειρά ζυμώσεων που έχουν ήδη αναφερθεί, έφεραν την Ελληνική Επανάσταση προ των πυλών.

Στο 7ο μέρος του αφιερώματος «200 Χρόνια Ελεύθερη Ελλάδα» θα δούμε πώς η Φιλική Εταιρεία προετοίμασε το μεγάλο αυτό γεγονός.

 

Οι Εθνικές Εταιρείες

Καταρχάς, θα πρέπει να γίνει αναφορά στις σημαντικότερες εταιρείες που συστάθηκαν πριν από τη Φιλική Εταιρεία.

1. «Πατριωτική Εταιρεία» και «Συνταγματική Λέσχη της Κέρκυρας» / Κέρκυρα: Η δράση τους άρχισε την περίοδο που αφίχθη ο Γάλλος στρατηγός Αντουάν Ζεντιλί (1797-1798) και έπαυσε λίγο αργότερα, στο πλαίσιο της αποκατάστασης της τάξης, έπειτα από αντιδράσεις των ντόπιων στα αυταρχικά μέτρα του νέου κυβερνήτη.
2. «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον» / Παρίσι: Ιδρύθηκε το 1809 υπό τον Γρηγόριο Ζαλύκη, ενώ σε κάθε προσηλυτιζόμενο δινόταν ένα δαχτυλίδι-σφραγίδα, το οποίο εικόνιζε δύο ενωμένα χέρια και τα αρχικά ΦΕΔΑ που σήμαινε Φιλικός Ελληνικός Δεσμός Άλυτος. Τα μέλη τέθηκαν υπό την προστασία του Ναπολέοντα, όμως τα πάντα πάγωσαν το 1812 όταν οι Γάλλοι εκστράτευσαν ανεπιτυχώς κατά της Ρωσίας (συνέχεια στη Φιλική Εταιρεία).
3. «Φιλόμουσος Εταιρεία» / Αθήνα: Δημιουργήθηκε το 1813, είχε σκοπό να επιστραφούν οι επιστήμες στο Λύκειο και την Αρχαία Ακαδημία τους, διατηρούσε επαφές με τον Άνθιμο Γαζή κάτοικο Βιέννης και μέσω αυτού με τον Ιωάννη Καποδίστρια που έγινε πρόεδρος και ενέγραψε πολλούς επιφανείς της Ρωσίας ως μέλη (συνέχεια στη Φιλική Εταιρεία).
4. «Φιλαθηναϊκή Ακαδημία» / Αθήνα: Πληροφορία από τα βιβλία «Μνημεία της Ιστορίας των Αθηνών» και «Αναδρομάρης», όπου αναφέρεται ότι το 1810-1811 έγινε η ίδρυση (εκ των εμπνευστών φέρεται να είναι και ο Λόρδος Μπάιρον), με προφανή σκοπό τη διάδοση των γραμμάτων, αλλά αφανή την πνευματική προετοιμασία για ένα κίνημα εθνικής αποκατάστασης.

 

Η Φιλική Εταιρεία

Στο «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον» είχε μυηθεί από τον Ζαλύκη ένας φοιτητής. Το όνομά του; Αθανάσιος Τσακάλωφ. Έπειτα από τις σπουδές στο Παρίσι, διέδωσε με θέρμη τις αρχές και τις ιδέες της οργάνωσης στη Ρωσία και τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Επί της ουσίας, ο Τσακάλωφ μετέφερε την έδρα της εταιρείας από τη Γαλλία στη Μόσχα και (μαζί με τους Εμμανουήλ Ξάνθο, Νικόλαο Σκουφά και πιθανότατα Παναγιώτη Αναγνωστόπουλο) τη μετονόμασε σε «Φιλική Εταιρεία».

Η «Φιλόμουσος Εταιρεία» έμεινε στη μέση, διότι πολύ απλά οι Αθηναίοι ιδρυτές της μυήθηκαν στη «Φιλική Εταιρεία» (σ.σ. η οποία στη συνέχεια θα αναφέρεται χωρίς εισαγωγικά).

Οι προηγούμενες εταιρείες εξασφάλισαν την απαραίτητη συνωμοτική και οργανωτική πείρα στους εμπνευστές (Τσακάλωφ, Ξάνθος, Σκουφάς, πιθανώς και Αναγνωστόπουλος) που έκαναν την αρχή το 1814 στην Οδησσό.

Δανείστηκαν πολλά στοιχεία από τις τεκτονικές στοές, όπως η δημιουργία μυστικού αλφαβήτου 22 γραμμάτων, ενώ επέλεξαν για έμβλημα τον «Φοίνικα», ως σύμβολο του αναγεννώμενου Ελληνισμού από την τέφρα του.

Σε επτά βαθμούς χωρίζονταν τα μέλη (Βλάμηδες, Συστημένοι, Ιερείς, Ποιμένες, Αρχιποιμένες, Αφιερωμένοι, Αρχηγοί Αφιερωμένων) και η μύηση που κρατούσε τρεις ημέρες είχε χαρακτήρα θρησκευτικής τελετής.

«Η εταιρεία συνίσταται από καθ’ αυτό Γραικούς φιλοπάτριδας και ονομάζεται Εταιρεία των Φιλικών. Ο σκοπός αυτών είναι η καλυτέρευσις του ιδίου έθνους και αν ο θεός το συγχωρήσει η ελευθερία των», ανέφερε το καταστατικό.

Η σφραγίδα της είχε στο κέντρο έναν Σταυρό, τον αριθμό 16 και το γράμμα E (Ελλάδα), ενώ στην περιφέρεια υπήρχαν με κεφαλαία γράμματα τα αρχικά των βαπτιστικών ονομάτων των 9 μελών που ήταν πρώτοι στην ιεραρχία.

Αίνιγμα παραμένει η αποκρυπτογράφηση του αριθμού 16 και το ενδεχόμενο να συνδέεται με τη διεύθυνση της ταβέρνας που διατηρούσε ο πατέρας του Σκουφά στην Κωνσταντινούπολη δεν φαίνεται πειστικό.

Την τρίτη ημέρα της διαδικασίας μύησης ο κατηχητής και ο κατηχούμενος συναντιούνταν σε ασφαλές μέρος. Μία εικόνα κι ένα κερί τοποθετούνταν πάνω σε ένα τραπέζι. Μέχρι εκείνη τη στιγμή ο κατηχούμενος θα μπορούσε να αλλάξει γνώμη. Αμέσως μετά μόνο ο θάνατος θα χώριζε τους δεσμούς του με την Εταιρεία. Το νεοφερμένο μέλος έκλινε το γόνυ, ο κατηχητής έτεινε την εικόνα προς ασπασμό και του παρέδιδε αναμμένο ένα κίτρινο κερί στο αριστερό χέρι.

Η κορυφαία στιγμή της διαδικασίας ήταν η ανάγνωση του Μεγάλου Όρκου, απόσπασμα του οποίου αναφέρει: «Ορκίζομαι ότι θέλω τρέφει εις την καρδίαν μου αδιάλλακτον μίσος εναντίον των τυράννων της πατρίδος μου, των οπαδών και ομοφρόνων με τούτους. Θέλω ενεργεί κατά πάντα τρόπον προς βλάβην των και αυτόν τον παντελή όλεθρόν των, όταν η περίπτωσις συγχωρήσει (=επιτρέψει)».

Σκοποί της Φιλικής Εταιρείας ήταν α) Πανελλήνια ένοπλη εξέγερση για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού, β) Εξεύρεση των αναγκαίων οικονομικών πόρων για τις υλικές ανάγκες του Αγώνα, γ) Μύηση επιφανών προσωπικοτήτων στο εσωτερικό και ελληνικής καταγωγής στο εξωτερικό, δ) Προβολή των δικαιωμάτων για ελευθερία στους Έλληνες αλλά και τους υπόλοιπους λαούς της γης, ε) Ιδεολογική ζύμωση ώστε άπαντες να πειστούν ότι είχε έρθει η ώρα του ξεσηκωμού, στ) Εξασφάλιση του ενιαίου της ηγεσίας για να εκλείψει ο κίνδυνος της πολυαρχίας.

Αναφορικά με την Ανωτάτη Αρχή, ο Σκουφάς είχε φροντίσει να πλέξει ένα είδος θρησκευτικού μυστηρίου, ούτως ώστε να πιστεύεται πως όποιος προσπαθεί να αλιεύσει πληροφορίες, προκαλεί τον θάνατό του – πολλοί δε πρόβαλλαν το όνομα του τσάρου κι αυτό αποδείχθηκε θετικό, διότι οι Τούρκοι θεώρησαν ότι πίσω από το ελληνικό κίνημα κρυβόταν η Ρωσία.

 

Το «όχι» του Ιωάννη Καποδίστρια, το «ναι» του Αλέξανδρου Υψηλάντη

Η Φιλική Εταιρεία δεν εξαπλώθηκε γρήγορα, αφού υπήρχε δυσπιστία. Οι έμποροι της Μόσχας αντιμετώπισαν υποτιμητικά και θεωρούσαν ανίκανο τον Σκουφά επειδή πρόσφατα οι επιχειρήσεις του είχαν χρεοκοπήσει. Άνθιμος Γαζής και Αδαμάντιος Κοραής απέκρουσαν την πρόταση, διότι πίστευαν ότι το Γένος είναι ανέτοιμο, ενώ επιπλέον πόνταραν σε ξένη βοήθεια.

Τελικά ο Σκουφάς βρήκε πρόσφορο έδαφος στους λόγιους της Μόσχας, ενώ λίγο αργότερα έπεισε τον Άνθιμο Γαζή και μύησε τον Νικόλαο Γαλάτη, ο οποίος ήταν συγγενής του Ιωάννη Καποδίστρια, τότε υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας, και ανέλαβε να μεταβεί στην Αγία Πετρούπολη για να βολιδοσκοπήσει τις προθέσεις του.

Ο Καποδίστριας, όμως, τον έψεξε για το παράτολμο σχέδιο, φοβούμενος ότι υπονόμευε και τη «Φιλόμουσο Εταιρεία» που ήταν πρόεδρος. Αντίθετα, ο Καραγιώργης της Σερβίας μυήθηκε, ενώ ενήμερος για τη δράση της Φιλικής Εταιρείας έμεινε και ο Αλή Πασάς, ο οποίος ωστόσο απλά προσδοκούσε να έχει ένα κρίσιμο «χαρτί» στα χέρια του (π.χ. να αποκαλύψει το μυστικό στον σουλτάνο για προσωπική εύνοια).

Τον Ιανουάριο του 1819, όταν πια αρκετοί Έλληνες είχαν μυηθεί στους κόλπους της Φ.Ε., ο Εμμανουήλ Ξάνθος συνάντησε τον Καποδίστρια στην Πετρούπολη, του φανέρωσε περισσότερα για τους σκοπούς και τους ιδρυτές, ζητώντας του να εξασφαλίσει οικονομική στήριξη από τον τσάρο και να αναλάβει την ηγεσία της Επανάστασης.

Ο πιο επιφανής Έλληνας της εποχής, όμως, αρνήθηκε. Θεωρούσε πρόωρο το κίνημα και ισχυρίστηκε ότι δεν μπορούσε να προδώσει την εμπιστοσύνη του τσάρου. Ήταν, πάντως, καταλυτική η παρουσία του στο Συνέδριο του Λάινμπαχ (Ιαν-Μάι 1821), καθώς απέτρεψε την επέμβαση των δυνάμεων της Ιεράς Συμμαχίας για την κατάπνιξη του ελληνικού κινήματος.

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης (γεν. 1792 με καταγωγή από αρχαία φαναριώτικη οικογένεια), διακριθείς στους Ναπολεόντειους Πολέμους και λαβών τον τίτλο του υπασπιστή του τσάρου, καθώς και τον βαθμό του στρατηγού (είχε χάσει το δεξί του χέρι σε μάχη στη Δρέσδη το 1813), ανέλαβε την ηγεσία της Επανάστασης.

Στις 20 Οκτωβρίου 1820 έγινε σύσκεψη στο Ισμαήλιο που βρίσκεται στις όχθες του Δούναβη, παρουσία διακεκριμένων στελεχών της Φ.Ε. όπως ο Ξάνθος, ο Παπαφλέσσας, ο Περραιβός και ο Ύπατρος (σ.σ. ο Σκουφάς είχε «φύγει» από τη ζωή το 1818, μόλις στα 41 του).

Οι αποφάσεις που ελήφθησαν ήταν οι εξής: α) Να αποσταλούν πράκτορες στην Ελλάδα για να προετοιμάσουν το έδαφος, β) Να γίνει προσπάθεια προσεταιρισμού του Αλή Πασά και του Μίλος Οβρένοβιτς, γ) Να οργανωθούν ταραχές στην Κωνσταντινούπολη και να γίνει απόπειρα πυρπόλησης του τουρκικού στόλου, δ) Να αρχίσει όσο γίνεται ταχύτερα η εξέγερση, διότι οι κινήσεις των Φιλικών είχαν πια επισημανθεί, συν ότι η Πύλη είχε μόλις κηρύξει τον πόλεμο εναντίον του Αλή Πασά, ε) Να αρχίσει η Επανάσταση από τη Μάνη.

Το τελευταίο, βέβαια, ανατράπηκε, όπως θα δείτε στο 8ο μέρος του αφιερώματος «200 Χρόνια Ελεύθερη Ελλάδα». Το ξέσπασμα έγινε στη Μολδοβλαχία, όμως ταυτόχρονα ετοιμάζονταν να ριχτούν στη φωτιά κι άλλες περιοχές…